یکی از حیاتی‌ترین قطعات داخلی موتور قدرتمند و محبوب دویتس 1013 (Deutz BF/M 1013)، یعنی یاتاقان‌های ثابت (Main Bearings) می‌رویم.

یاتاقان‌های ثابت، پوسته‌های فلزی دقیقی هستند که بین بلوک سیلندر (پایه ثابت) و میل‌لنگ (قطعه متحرک) قرار می‌گیرند و وظایف فوق‌العاده مهمی را بر عهده دارند.یاتاقان ثابت موتور دویتس 1013

۱. وظایف اصلی یاتاقان ثابت در موتور دویتس 1013

1. پشتیبانی از میل‌لنگ: میل‌لنگ تحت فشارهای عظیم ناشی از احتراق و وزن قطعات متحرک (پیستون، شاتون) قرار دارد. یاتاقان‌های ثابت این تکیه‌گاه‌های محکم را فراهم می‌کنند تا میل‌لنگ بتواند با کمترین اصطکاک و لرزش، با سرعت بالا (تا 2500 RPM) بچرخد.
2. ایجاد لایه روغن (Film Oil): وظیفه اصلی یاتاقان، نگه‌داشتن یک لایه نازک اما فوق‌العاده مقاوم روغن بین خود و سطح میل‌لنگ است. در شرایط کارکرد عادی، هیچ تماس فلز با فلزی بین میل‌لنگ و یاتاقان وجود ندارد. تمام بار توسط فشار هیدرودینامیکی این لایه روغن تحمل می‌شود.
3. انتقال حرارت: یاتاقان‌ها حرارت ایجاد شده از اصطکاک و احتراق را از میل‌لنگ گرفته و به بلوک سیلندر منتقل می‌کنند تا توسط سیستم خنک‌کننده موتور (که در مدل 1013 آب‌خنک است) دفع شود.
4. کاهش اصطکاک و سایش: جنس نرم‌تر یاتاقان نسبت به میل‌لنگ باعث می‌شود که در صورت ورود ذرات آلودگی به روغن، این ذرات در سطح یاتاقان فرو روند و از آسیب رسیدن به سطح صیقلی و گران‌قیمت میل‌لنگ جلوگیری کنند.

۲. ساختار و مشخصات یاتاقان ثابت دویتس 1013

موتورهای سری 1013 دویتس در دو مدل ۴ سیلندر (BF4M1013) و ۶ سیلندر (BF6M1013) عرضه می‌شوند. تعداد یاتاقان‌های ثابت همیشه یکی بیشتر از تعداد سیلندرها است:یاتاقان ثابت موتور دویتس 1013

• موتور ۴ سیلندر 1013: دارای ۵ یاتاقان ثابت است.
• موتور ۶ سیلندر 1013: دارای ۷ یاتاقان ثابت است.

مشخصات کلیدی:

• نوع: دو تکه (Two-Half Shells). هر یاتاقان از دو نیم‌دایره تشکیل شده است. یک نیمه در بلوک سیلندر (Block Side) و نیمه دیگر در کپه یاتاقان (Cap Side) قرار می‌گیرد.
• جنس: معمولاً از یک پوسته پشتیبان فولادی (Steel Backing) ساخته شده‌اند که روی آن لایه‌هایی از آلیاژهای نرم‌تر مانند آلومینیوم-قلع (Al-Sn) یا مس-سرب (Cu-Pb) با یک پوشش نهایی (Overlay) قرار گرفته است. این ساختار چندلایه، هم استحکام و هم قابلیت جذب ضربه و کاهش اصطکاک را فراهم می‌کند.
• یاتاقان کف‌گرد (Thrust Bearing): یکی از یاتاقان‌های ثابت (معمولاً یاتاقان میانی یا انتهایی) دارای لبه‌هایی اضافی در طرفین است که به آن “بغل یاتاقانی” یا “یاتاقان کف‌گرد” می‌گویند. این یاتاقان وظیفه کنترل حرکت محوری (جلو و عقب رفتن) میل‌لنگ را بر عهده دارد که به آن لقی محوری (End Play) می‌گویند.
• سوراخ روغن (Oil Hole) و شیار روغن (Oil Groove): نیمه بالایی یاتاقان (سمت بلوک) معمولاً دارای یک سوراخ و یک شیار طولی است تا روغن تحت فشار را از مسیرهای روغن‌کاری بلوک دریافت کرده و به طور یکنواخت در سطح یاتاقان و از طریق سوراخ‌های میل‌لنگ، به یاتاقان‌های متحرک برساند. نیمه پایینی (سمت کپه) معمولاً صاف و بدون شیار است تا سطح باربری حداکثری را فراهم کند.

۳. سایزها و تعمیرات (استاندارد و اورسایز)

یاتاقان‌های ثابت در سایزهای مختلفی عرضه می‌شوند تا فرسودگی میل‌لنگ را جبران کنند.یاتاقان ثابت موتور دویتس 1013

• استاندارد (STD – Standard): این سایز برای میل‌لنگی استفاده می‌شود که نو بوده یا ساییده نشده و نیازی به تراشکاری ندارد. به آن “صفر” (0.00) نیز می‌گویند.
• تعمیر اول (۰۱۰ یا 0.25mm): اگر ژورنال‌های (محورهای) میل‌لنگ به دلیل سایش، خط و خش پیدا کنند، تراشکار $0.25$ میلی‌متر از قطر آن‌ها را برمی‌دارد. برای جبران این کاهش قطر، از یاتاقانی استفاده می‌شود که ضخامت آن $0.125$ میلی‌متر بیشتر از استاندارد است. (جمعاً $0.25$ میلی‌متر کاهش قطر را جبران می‌کند).
• تعمیر دوم (۰۲۰ یا 0.50mm): برای میل‌لنگی که برای بار دوم تراش خورده و $0.50$ میلی‌متر از قطر آن کم شده است.
• تعمیر سوم (۰۳۰ یا 0.75mm): برای میل‌لنگی که برای بار سوم تراش خورده و $0.75$ میلی‌متر از قطر آن کم شده است.

نکته بسیار مهم: سایز یاتاقان باید دقیقاً مطابق با سایز تراش میل‌لنگ باشد. انتخاب سایز اشتباه منجر به لقی بیش از حد (افت فشار روغن) یا تنگی بیش از حد (یاتاقان زدن) و تخریب کامل موتور در عرض چند دقیقه خواهد شد.

۴. علل خرابی و “یاتاقان زدن”

“یاتاقان زدن” اصطلاحی است که برای خرابی شدید یاتاقان‌ها به کار می‌رود و معمولاً با صدای تق تق فلزی شدید از موتور همراه است. دلایل اصلی آن عبارتند از:

1. مشکل در روغن‌کاری (مهم‌ترین علت):

• کاهش سطح روغن: کار کردن موتور با روغن کم.
• کثیفی روغن: عدم تعویض به موقع روغن و فیلتر، که باعث ورود ذرات ساینده به یاتاقان‌ها می‌شود.
• ضعیف شدن پمپ روغن (Oil Pump): نرسیدن روغن با فشار کافی به یاتاقان‌ها.
• استفاده از روغن نامناسب: روغنی با ویسکوزیته (گرانروی) اشتباه یا کیفیت پایین.

2. مونتاژ نادرست:

• عدم رعایت گشتاور (Torque) پیچ‌های کپه یاتاقان: سفت کردن بیش از حد یا کمتر از حد مجاز باعث تغییر شکل یاتاقان و از بین رفتن لقی استاندارد می‌شود.
• وجود آلودگی پشت یاتاقان: حتی یک ذره کثیفی کوچک بین پوسته یاتاقان و بلوک می‌تواند باعث ایجاد یک نقطه داغ و خرابی زودرس شود.
• نصب برعکس کپه‌ها یا یاتاقان‌ها.

3. بار بیش از حد و فشار کاری نامتعارف: وارد کردن فشار بیش از حد به موتور، به خصوص در دورهای پایین (Lugging the engine)، فشار روی لایه روغن را به شدت افزایش می‌دهد.
4. گرمای بیش از حد موتور (Overheating): داغ شدن بیش از حد موتور باعث رقیق شدن روغن و از بین رفتن خاصیت روانکاری آن می‌شود.

برای تهیه یاتاقان ثابت موتور دویتس 1013، حتماً باید سایز دقیق مورد نیاز (که توسط تراشکار تعیین می‌شود) را بدانید و از برندهای معتبر و شناخته شده مانند Kolbenschmidt (KS), Mahle, Glyco یا قطعه اصلی خود دویتس استفاده کنید. استفاده از یاتاقان‌های بی‌کیفیت ریسک بسیار بزرگی برای سلامت کل موتور است.یاتاقان ثابت موتور دویتس 1013