یکی از مهم‌ترین و کلیدی‌ترین قطعات در سیستم انتقال قدرت نهایی چرخ لودر ولوو L120E یعنی دنده سر پلوس یا به بیان دقیق‌تر، دنده خورشیدی (Sun Gear) می‌رویم.

این قطعه کوچک اما فوق‌العاده مستحکم، قلب مجموعه کاهنده نهایی یا پلنتری گیربکس (Planetary Gear Set) است که درون هاب (توپی) چرخ قرار دارد.

۱. موقعیت و عملکرد دنده خورشیدی (Sun Gear) در لودر L120E

برای درک اهمیت این دنده، باید کل سیستم انتقال قدرت در چرخ را بشناسیم. قدرت از گیربکس و دیفرانسیل به پلوس (Axle Shaft) منتقل می‌شود. اما این قدرت باید قبل از رسیدن به چرخ، از یک مرحله کاهش سرعت و افزایش گشتاور نهایی عبور کند. این کار توسط مجموعه پلنتری در هاب چرخ انجام می‌شود.

اجزای اصلی مجموعه پلنتری چرخ عبارتند از:

1. دنده خورشیدی (Sun Gear): این همان “دنده سر پلوس” است. این دنده مستقیماً به انتهای شافت پلوس متصل است (معمولاً با هزارخاری) و ورودی قدرت به مجموعه پلنتری محسوب می‌شود. این دنده در مرکز قرار گرفته و با سرعت بالا می‌چرخد.
2. دنده‌های سیاره‌ای (Planet Gears): معمولاً ۳ یا ۴ دنده کوچکتر که روی یک حامل (Carrier) سوار شده‌اند. این دنده‌ها همزمان با دنده خورشیدی (از داخل) و دنده رینگی (از بیرون) درگیر هستند.
3. دنده رینگی (Ring Gear / Annulus): یک دنده بزرگ با دندانه‌های داخلی که کل مجموعه (خورشیدی و سیاره‌ای‌ها) را در بر می‌گیرد. این دنده به بدنه هاب چرخ متصل است و ثابت می‌باشد.
4. حامل دنده‌های سیاره‌ای (Planet Carrier): این قطعه خروجی مجموعه است. دنده‌های سیاره‌ای روی آن می‌چرخند و چون دنده رینگی ثابت است، کل حامل مجبور به چرخش با سرعت بسیار کمتر و گشتاور بسیار بیشتر می‌شود. این حامل مستقیماً به رینگ چرخ متصل است و باعث حرکت لودر می‌شود.

خلاصه عملکرد:

پلوس با سرعت بالا می‌چرخد $\leftarrow$ دنده خورشیدی را می‌چرخاند $\leftarrow$ دنده‌های سیاره‌ای در داخل رینگ ثابت شروع به چرخیدن می‌کنند $\leftarrow$ این چرخش باعث حرکت دورانی حامل (Carrier) با سرعت کم و گشتاور بسیار بالا می‌شود $\leftarrow$ چرخ لودر با نیروی عظیم به حرکت در می‌آید.

نتیجه: دنده خورشیدی (دنده سر پلوس) نقطه آغازین تبدیل سرعت به گشتاور در چرخ است.

۲. مشخصات فنی و ساختاری دنده خورشیدی L120E

• جنس: از فولاد آلیاژی بسیار مستحکم (مانند فولادهای کربوره یا نیتراته) ساخته شده است تا بتواند تنش‌های پیچشی و فشارهای سطحی عظیم را تحمل کند. دندانه‌های آن تحت فرآیندهای سخت‌کاری سطحی قرار می‌گیرند تا مقاومت به سایش فوق‌العاده بالایی داشته باشند.
• اتصال: دارای یک هزارخاری (Spline) بسیار دقیق در مرکز خود است که با هزارخاری انتهای شافت پلوس کاملاً چفت می‌شود. این اتصال باید بدون کوچکترین لقی باشد.
• ابعاد: تعداد دندانه، قطر گام، و زاویه فشار دندانه‌ها (Pressure Angle) از مشخصات مهندسی دقیق آن است که باید دقیقاً با دنده‌های سیاره‌ای تطابق داشته باشد.
• مهر و موم: در انتهای پلوس و قبل از دنده خورشیدی، معمولاً یک کاسه‌نمد (Oil Seal) قرار دارد که از نشت روغن دیفرانسیل (واسکازین) به داخل مجموعه پلنتری چرخ جلوگیری می‌کند. روغن داخل هاب چرخ معمولاً از نوع خاص و جداگانه‌ای است.

۳. علائم و دلایل خرابی دنده خورشیدی

خرابی این قطعه می‌تواند منجر به از کار افتادن کامل حرکت یک چرخ شود.

علائم خرابی:

1. صداهای تق تق شدید یا صدای خرد شدن از داخل چرخ: به خصوص هنگام شروع حرکت یا تغییر جهت (جلو به عقب). این شایع‌ترین علامت شکستن دندانه‌ها است.
2. قفل شدن یا عدم حرکت چرخ: اگر دندانه‌های شکسته شده بین دیگر دنده‌ها گیر کنند، می‌توانند مجموعه را کاملاً قفل کنند.
3. لرزش شدید در چرخ آسیب‌دیده.
4. حرکت نکردن لودر با وجود درگیر بودن گیربکس: اگر هزارخاری دنده خورشیدی یا سر پلوس “کچل” یا “خورده” شود، پلوس می‌چرخد اما قدرتی به دنده خورشیدی و در نتیجه به چرخ منتقل نمی‌شود. این حالت معمولاً با صدای “هوز” یا “قژ قژ” همراه است.

دلایل خرابی:

• فرسودگی طبیعی: پس از هزاران ساعت کار، دندانه‌ها به مرور دچار سایش می‌شوند.
• روغن‌کاری نامناسب: استفاده از روغن بی‌کیفیت، کم بودن سطح روغن در هاب چرخ، یا آلودگی روغن (ورود آب یا براده) باعث سایش سریع و شکستگی دندانه‌ها می‌شود.
• شوک‌های ناگهانی: بکسواد کردن شدید و سپس درگیر شدن ناگهانی چرخ روی سطح سفت، یا برخورد شدید چرخ با مانع، می‌تواند نیروی لحظه‌ای عظیمی ایجاد کرده و باعث شکستن دندانه‌ها شود.
• خرابی بلبرینگ‌ها: خرابی بلبرینگ‌های دنده‌های سیاره‌ای یا بلبرینگ‌های هاب چرخ، باعث ایجاد لقی و خارج شدن دنده‌ها از تنظیم (Alignment) شده و فشار نامتعارفی به دنده خورشیدی وارد می‌کند.
• نصب نادرست: عدم جا زدن صحیح پلوس و دنده خورشیدی می‌تواند به سرعت باعث خرابی هزارخاری شود.

۴. نکات مربوط به تعویض و خرید

• بازرسی کامل: هنگام تعویض دنده خورشیدی، الزامی است که تمام اجزای دیگر مجموعه پلنتری (دنده‌های سیاره‌ای، حامل، دنده رینگی)، بلبرینگ‌ها و واشرها نیز به دقت بازرسی شوند. معمولاً خرابی یک قطعه به قطعات دیگر نیز آسیب می‌رساند.
• تمیزی مطلق: مجموعه پلنتری باید در یک محیط کاملاً تمیز باز و بسته شود. ورود کوچکترین ذره شن یا براده می‌تواند کل مجموعه گران‌قیمت را در مدت کوتاهی از بین ببرد.
• استفاده از قطعه اصلی یا برند معتبر (OEM): با توجه به نقش حیاتی و تنش بالایی که این قطعه تحمل می‌کند، استفاده از قطعات متفرقه و ارزان قیمت ریسک بسیار بزرگی است و می‌تواند منجر به هزینه‌های چند برابری در آینده شود.
• شماره سریال دستگاه (PIN): برای خرید قطعه دقیق، همیشه شماره سریال کامل لودر L120E خود را به فروشنده ارائه دهید. ولوو ممکن است در طول سال‌های تولید این مدل، تغییرات جزئی در طراحی این قطعات اعمال کرده باشد.

تعویض این قطعه یک کار تخصصی است و باید توسط مکانیکی که با سیستم‌های انتقال قدرت ماشین‌آلات سنگین آشنایی کامل دارد، انجام شود.