موتور دویتس سری 1011 (Deutz 1011 Series) یکی از موتورهای دیزلی بسیار پرکاربرد، ساده و قابل اعتماد است که به خاطر سیستم خنک‌کاری با روغن (Oil-Cooled) و طراحی بدون نیاز به رادیاتور آب، در بسیاری از ماشین‌آلات صنعتی، ساختمانی و کشاورزی (مانند ژنراتورها، پمپ‌ها، غلتک‌ها و لیفتراک‌ها) استفاده می‌شود.

بیایید به طور کامل و جامع به بررسی تسمه سفت کن (Belt Tensioner) این موتور بپردازیم.

تحلیل جامع تسمه سفت کن موتور دویتس 1011

در موتور دویتس 1011، تسمه (که معمولاً به آن تسمه تایم یا Timing Belt گفته می‌شود) یک نقش فوق‌العاده حیاتی دارد که با نقش تسمه پروانه در موتورهای دیگر متفاوت است.

۱. وظیفه اصلی تسمه در موتور دویتس 1011 چیست؟

برخلاف بسیاری از موتورهای دیزل که از چرخ‌دنده برای تایمینگ استفاده می‌کنند، موتور دویتس 1011 از یک تسمه تایم دندانه‌دار (Toothed Timing Belt) برای انجام دو کار اصلی و همزمان استفاده می‌کند:

1. به حرکت درآوردن میل سوپاپ (Camshaft): این کار برای زمان‌بندی دقیق باز و بسته شدن سوپاپ‌های ورودی و خروجی ضروری است.
2. به حرکت درآوردن پمپ‌های انژکتور تکی (Individual Injection Pumps): در این موتور، هر سیلندر یک پمپ انژکتور کوچک مجزا دارد که این پمپ‌ها نیز نیروی خود را از همین تسمه تایم می‌گیرند تا سوخت را در زمان دقیق به انژکتورها برسانند.

با توجه به این وظیفه دوگانه و حیاتی، کشش صحیح این تسمه برای بقا و عملکرد صحیح موتور مطلقاً ضروری است.

۲. ساختار و نوع تسمه سفت کن در دویتس 1011

تسمه سفت کن در این موتور یک تسمه سفت کن مکانیکی با تنظیم دستی (Manual Adjustable Tensioner) است. این قطعه به شکل یک پولی هرزگرد است که روی یک پایه خارج از مرکز (Eccentric) یا یک مکانیزم لولایی نصب شده است.

ساختار آن شامل:

1. پولی هرزگرد (Idler Pulley): یک پولی صاف که با پشت تسمه تایم در تماس است. این پولی دارای یک بلبرینگ داخلی است.
2. پایه یا بازوی نگهدارنده (Mounting Bracket/Arm): قطعه‌ای که پولی روی آن سوار است و به بلوک موتور متصل می‌شود.
3. مکانیزم تنظیم (Adjustment Mechanism):

• در اکثر مدل‌های 1011، این مکانیزم یک پیچ و مهره مرکزی دارد. با شل کردن این مهره، کل مجموعه پولی می‌تواند بچرخد یا حرکت کند تا کشش تسمه تنظیم شود.
• معمولاً یک زائده یا سوراخ مخصوص (مثلاً شش‌ضلعی یا دو سوراخ کنار هم) روی پایه وجود دارد که تکنسین می‌تواند با استفاده از یک ابزار خاص یا آچار آلن، پولی را بچرخاند تا به کشش مورد نظر برسد و سپس مهره مرکزی را سفت کند.

نکته مهم: این تسمه سفت کن اتوماتیک نیست. یعنی پس از تنظیم، در جای خود ثابت می‌ماند و مانند تسمه سفت کن‌های فنری، نوسانات را به صورت خودکار جبران نمی‌کند. به همین دلیل، تنظیم اولیه آن بسیار دقیق و حساس است.

۳. اهمیت فوق‌العاده زیاد تسمه سفت کن در این موتور

اهمیت این قطعه به دلیل پیامدهای فاجعه‌بار خرابی آن است:

• اگر تسمه سفت کن خراب شود یا تنظیم آن به هم بخورد، تسمه تایم یا شل می‌شود یا پاره خواهد شد.
• پاره شدن تسمه تایم در موتور دویتس 1011 به معنای برخورد آنی سوپاپ‌ها با پیستون‌ها است.

نتیجه:

• کج شدن یا شکستن سوپاپ‌ها
• آسیب دیدن سرسیلندر
• شکستن یا سوراخ شدن پیستون‌ها
• آسیب جدی به میل لنگ و بلوک سیلندر

در یک کلام، پاره شدن تسمه تایم در این موتور تقریباً همیشه به تعمیرات اساسی بسیار پرهزینه (Overhaul) یا حتی تعویض کامل موتور منجر می‌شود.

۴. علائم خرابی یا نیاز به تنظیم مجدد تسمه سفت کن

1. صدای زوزه یا خرخر از ناحیه قاب تسمه تایم:

• این صدا معمولاً اولین و مهم‌ترین نشانه خرابی بلبرینگ داخلی پولی تسمه سفت کن است. این صدا نباید به هیچ وجه نادیده گرفته شود.

2. صدای شلاق زدن یا برخورد تسمه به قاب:

• اگر تسمه بیش از حد شل باشد، هنگام کارکرد موتور به قاب محافظ خود برخورد کرده و صدایی شبیه به “تق تق” یا “شلپ شلپ” ایجاد می‌کند.

3. مشکلات در عملکرد موتور:

• بد کار کردن یا ریپ زدن موتور: اگر تسمه یک یا چند دندانه رد کند (بپرد)، تایمینگ سوپاپ‌ها و پمپ‌های انژکتور به هم می‌ریزد و موتور به شدت بد کار می‌کند، دود می‌کند و قدرت خود را از دست می‌دهد.

4. نشتی روغن از پشت پولی:

• گاهی خرابی بلبرینگ باعث ایجاد لرزش و آسیب به کاسه نمدهای اطراف (مانند کاسه نمد میل سوپاپ) می‌شود.

۵. تعویض و تنظیم تسمه سفت کن (بسیار حساس)

تعویض تسمه تایم و تسمه سفت کن در موتور دویتس 1011 یک کار تخصصی است و باید توسط تکنسین ماهر و با ابزار مخصوص انجام شود.

مراحل کلی:

1. تایم‌گیری موتور: قبل از باز کردن هر چیزی، موتور باید روی نقطه تایم (معمولاً با پین‌گذاری در میل لنگ و میل سوپاپ) قفل شود.
2. باز کردن قاب تسمه تایم.
3. شل کردن تسمه سفت کن: مهره مرکزی تسمه سفت کن شل شده و کشش از روی تسمه برداشته می‌شود.
4. خارج کردن تسمه و تسمه سفت کن قدیمی.
5. نصب تسمه سفت کن جدید: قطعه جدید نصب شده ولی مهره آن کاملاً سفت نمی‌شود.
6. نصب تسمه تایم جدید: تسمه نو با دقت روی تمام پولی‌ها قرار داده می‌شود.
7. تنظیم کشش (مرحله حیاتی):

• با استفاده از ابزار مخصوص (Tension Gauge) یا با روش تجربی (چرخاندن تسمه با انگشتان)، کشش تسمه تنظیم می‌شود. قانون کلی این است که بلندترین قسمت صاف تسمه باید با فشار انگشت شست و سبابه حدود $90$ درجه بچرخد.
• کشش کم: باعث رد کردن دندانه و از تایم خارج شدن موتور می‌شود.
• کشش زیاد: فشار بسیار زیادی به بلبرینگ تسمه سفت کن، پمپ‌های انژکتور و میل سوپاپ وارد کرده و باعث خرابی زودرس آن‌ها و زوزه کشیدن تسمه می‌شود.

8. سفت کردن نهایی: پس از رسیدن به کشش صحیح، مهره مرکزی تسمه سفت کن با گشتاور (Torque) مشخص شده در دفترچه راهنمای تعمیرات سفت می‌شود.
9. چک کردن مجدد: پس از سفت کردن، موتور چند دور با دست چرخانده می‌شود تا از عدم برخورد و صحیح بودن تایم اطمینان حاصل شود و کشش تسمه دوباره چک می‌شود.

توصیه حیاتی:

همیشه و همیشه، هنگام تعویض تسمه تایم موتور دویتس 1011، تسمه سفت کن آن را نیز تعویض کنید. هزینه این قطعه در مقایسه با خسارت ناشی از خرابی آن ناچیز است. این دو قطعه به عنوان یک کیت (Kit) در نظر گرفته می‌شوند و عمر مفیدی مشابه دارند.

خلاصه و نتیجه‌گیری

تسمه سفت کن موتور دویتس 1011 یک قطعه مکانیکی با تنظیم دستی است که وظیفه حفظ کشش تسمه تایم را بر عهده دارد. با توجه به اینکه این تسمه همزمان میل سوپاپ و پمپ‌های انژکتور را می‌چرخاند، خرابی تسمه سفت کن و به دنبال آن، پارگی تسمه، منجر به آسیب‌های فاجعه‌بار و پرهزینه به موتور می‌شود. تعویض دوره‌ای و پیشگیرانه این قطعه به همراه تسمه تایم (معمولاً هر $2000$ تا $4000$ ساعت کارکرد، بسته به توصیه سازنده و شرایط کاری) برای جلوگیری از این اتفاق ضروری است.